حسن بن محمد طوسی
حسن بن محمد بن حسن طوسی (درگذشته بعد از ۵۱۱ق/۱۱۱۷م) معروف به ابوعلی طوسی یا مفید ثانی فرزند شیخ طوسی، فقیه، محدث و یکی از مهم‌ترین حلقه‌های واسطه در سلسله اسانید شیعه است.
نسب و تحصیلات
تاریخ دقیق تولد و وفات او روشن نیست، اما با توجه به اینکه وی در حدود ۴۵۵ق از شیخ طوسی اجازه روایت دریافت داشته است، می‌توان زمان تولد او را میانه‌های نیمه اول قرن پنجم هجری قمری تخمین زد. آخرین اطلاع از حیات وی مربوط به ۵۱۱ ق است که عمادالدین طبری در این سال در نجف از او اخذ حدیث کرده است، برخی به خاطر اقامتش در نجف اشرف، غروی دیگر لقبی است که به او داده اند.
ولی احتمالاً ابوعلی در ۵۲۰ق وی زنده نبوده است، زیرا هبة الله بن نماء که در این سال در نجف به تحصیل اشتغال داشته، با واسطه و با قید «رضی الله عنه» از او روایت کرده است. به هر روی باتوجه به طبقه رجالی وی، گفتۀ صفدی که وفات او را در حدود ۵۴۰ ق دانسته است و نیز گفته ابن شاکر کتبی که به صراحت نام وی را در وفیات سال مذکور آورده است، نادرست می‌نماید.
ابوعلی که از خاندانی صاحب نام برخاسته بود، در مکتب پدرش شیخ الطائفه ابوجعفر طوسی طلب علم کرد و در علوم دینی به پایه‌ای رسید که به وی لقب مفید داده شد و برای تمایز از شیخ مفید، مفید ثانی نیز خوانده می‌شد.
اساتید
- پدرش شیخ الطائفه: ابوعلی در بغداد و نجف اشرف ملازم پدر بزرگوارش بود و تمامی تصنیفات او را نزذش خوانده است. ابوعلی از سر ارادت پدر را با عبارت السعید الوالد یاد می‌کرد. شیخ الطائفه علاوه بر اجازه‌ای که در سال ۴۵۵ق به پسر و چند تن دیگر داده است٬ در سال ۴۷۷ق در انتهای کتاب وقف تهذیب الاحکام اجازه‌نامه دیگری نیز برای ابوعلی نوشته است.
ابوعلی غیر از پدر، نزد شیوخی چند از امامیه و غیر ایشان مانند ابویعلیسلار دیلمی، ابن صقال، ابوطیب طبری، خلّال و تنوخی دانش آموخت.
باید گفت سید محسن امین پس از ذکر اسم ابوطیب طبری، خلال و تنوخی می گوید: ما به درستی نمی دانیم این سه نفر کیستند و آن ها را از قول ابن حجر عسقلانی نقل کردیم. نویسندگان غالباً او را پارسا، زاهد، عالم و البته ثقه دانسته‌اند و طالبان پیوسته جهت اخذ علم نزد او می‌شتافتند.
شاگردان
افراد بسیاری نزد او به فراگیری دانش پرداختند، از آن جمله‌اند:
- عمادالدین طبری
- ابوالفتوح احمد بن علی رازی
- طبرسی صاحب مجمع البیان
- حسین بن احمد بن طحال مقدادی
- علی بن شهرآشوب
- ابن رطبه سوراوی
- هبة الله سقطی
- الیاس بن هشام حائری
- محمد بن محمد نسفی
- عبیدالله بن حسن بن بابویه
- ابن ادريس حلی
- فضل اللّه راوندی
- واعظ جرجانی
- حسین طحال مقدادى
- افضل الدین مهابادی مولف کتاب فی الاعراب
شهرت و جایگاه
آنچه سبب شده است که ابوعلی طوسی در بین رجال امامیه بسیار مورد توجه قرار گیرد، روایاتش از شیخ طوسی و نیز وجود نام او در قریب به اتفاق اجازات روایی شیعه است. چنانکه از ۳ راوی اصلی شیخ طوسی، یعنی ابوالصمصام ذوالفقار بن معبد، ابوالوفا عبدالجبار بن عبدالله رازی و ابوعلی طوسی، با نظری آماری به سلسلۀ اسانید، می‌توان دریافت که نام ابوعلی است که در بیشتر آنها مذکور است.
گفتنی است که شیخ طوسی به عنوان حلقه‌ای اساسی در اسانید امامیه که طرق بسیاری در روایت آثار پیشینیان داشته، آنها را به فرزندش ابوعلی منتقل کرده است. حال با آنچه دربارۀ ابوعلی گفته شد، نقش او به عنوان رابط بین گذشتگان و آیندگان خود در اساید روایات و اجازات امامیه به خوبی روشن می‌گردد.
شیخ مرتضی انصاری (متوفای۱۲۸۰ق) در فرائد الاصول روایتی را که در سلسله سند آن فردی مجهول قرار دارد، نقل کرده ولی آن را همانند صحیح دانسته است. استاد فقید محمدجواد ذهنی می گوید: علت صحیح بودن این روایت با وجود راوی مجهول این است که آن را شیخ ابوعلی روایت کرده است و او مردی ثقه است که از غیرمعتمد روایت نمی کند. القابی که دانشمندان ابوعلی را با آن یاد کرده اند نیز حاکی از جایگاه والای او در بین ایشان است. چنانکه برخی او را مفیدالدین خطاب کرده و برخی دیگر لقب الشیخ الموید و برخی نیز لقب مؤتمن به وی داده اند.
تأثیرگذار در اسانید اجازات و روایات
ابوعلی نیز به نوبۀ خود با انتقال طرق یادشده به شاگردانش، به ویژه عمادالدین طبری، ابن رطبۀ سوراوی و الیاس بن هشام، به عنوان حلقه‌ای مهم در سلسله‌های اسانید اجازات و روایات ایفای نقش کرده است.
ابوعلی یکی از مهم‌ترین مروجان فقه شیخ طوسی است. شرح او بر کتاب النهایة خود شاهدی قوی بر این مدعا است. وی در مقام یک فقیه صاحب نظر، نظرات و آرائی خاص خود در فقه داشته است. قول وجوب استعاذه در قرائت، در نماز و غیر آن که از فتاوای شاذ به شمار می‌رود، از آرای منسوب به وی می‌باشد.
آثار
ابوعلی طوسی صاحب آثاری بوده که هم اکنون تنها نامی از آنها باقی مانده است، از آن جمله‌اند:
- الانوار، که افندی در خاتمۀ بحارالانوار بدون ذکر سند از آن نام برده است.
- المرشد الی السبیل المتعبد که ابن شهرآشوب در معالم العلماء آن را معرفی کرده است و پس از او حر عاملی از شرح الوعلی بر کتاب النهایة شیخ طوسی یادکرده که آقابزرگ طهرانی آن را با المرشد یکی دانسته است. ظاهراً نسخ شرح النهایة ابوعلی تا روزگاری متأخر باقی بوده و مورد استفادۀ کسانی چون شهید اول قرا ر گرفته است.
- برخی امالی شیخ طوسی را نیز جزو آثار ابوعلی شمرده‌اند اما گویا ابوعلی فقط راوی امالی بوده و امالی منتسب به وی در واقع مجموعه‌ای از احادیث به املای پدرش شیخ طوسی است.
زعامت حوزه علمیه
در قرن ششم هجری پس از درگذشت شیخ طوسی و با وجود عالمان و دانشمندانی که در سن و علم بر ابوعلی مقدم بودند، او به زعامت حوزه علمیه نجف اشرف و ریاست علمی شهر رسید. در زمان او حوزه نجف به حوزه ای بین‌المللی تبدیل شد و طلاب متعددی را از نقاط مختلف جهان به خود جذب کرد.
دو روایت مهم شیعی
دو روایت بسیار مشهور و مهمی که اسنادشان به ابوعلی منتهی می شود، عبارتند از:
- زیارت جامعه کبیره که شیخ مفید در کتاب المزار آن را آورده است.
- صحیفه کامله سجادیه؛ ابوعلی این روایت را به خواهر زاده اش، حمزه بن محمد نقل کرده است.
فرزند
ابو نصر محمد بن حسن
با این که وی همانند پدرش٬ عالمی جلیل القدر بود و پس از پدر زعیم حوزه علمیه نجف اشرف گردید لیکن از او جز نامی در کتب یافت نمی شود.
پانویس
- ↑ رکـ: آقابزرگ، مقدمه، ص۱۱.
- ↑ نکـ: طبری، بشارة المصطفی، صص۲، ۵، جمـ.
- ↑ حسينى جلالى٬ المنهج الرجالى و العمل الرائد في الموسوعة الرجالية لسيد الطائفة آية الله العظمى البروجردي، ۱۴۲۲ق٬ ص۱۲
- ↑ نکـ: سند آغازین کتاب سلیم، ص۶۳.
- ↑ صفدی، الوافی باوفیات، ج۱۲، ص۲۵۱.
- ↑ ابن شاکر، عیون التاریخ، ج۱۲، ص۴۰۴.
- ↑ ابن فوطی، تلخیص مجمع الآداب، ص۷۱۵؛ امین، اعیان الشیعه، ج۵، ص۲۴۴.
- ↑ صدرایی، طبقات فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث و علوم حدیثی شیعه، ج۱۱، ص۶۶
- ↑ ابن حجر، لسان المیزان، ج۲، ص۲۵۰؛ امین، اعیان الشیعه، ج۵، ص۲۴۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۱۶۰.
- ↑ اعیان الشیعه، ج۵، ص۲۴۶
- ↑ صفدی، الوافی باوفیات، ج۱۲، ص۲۵۱؛ منتجب الدین، الفهرست، ص۲۴؛ حرعاملی، امل الآمل، ج۲، ص۷۶.
- ↑ ابن حجر، لسان المیزان، ج۲، ص۲۵۰؛ ابن شهرآشوب، مناقب، ج۱، صص۱۱-۱۲؛ منتجب الدین، الفهرست، صص۴۲، ۴۶، ۵۲؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۱۱؛ افندی، ریاض العلماء، ج۱، صص۳۳۵-۳۳۶.
- ↑ أمل الآمل في علماء جبل عامل، ج ۲، ص ۹۰.
- ↑ أمل الآمل في علماء جبل عامل، ج ۲، ص ۶۹.
- ↑ نکـ: مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۲۵، جمـ؛ افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۳۳۴.
- ↑ ذهنی تهرانی، تشریح المقاصد، ۱۴۰۵ق٬ ج۴، ص۳۱۹
- ↑ حکیم، المفصل في تاريخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق٬ ج۴، ص۴۷
- ↑ نکـ: کتاب سلیم، همانجا؛ عمادالدین طبری، بشارة المصطفی، صص۲، ۳، جمـ؛ کیذری، حدائق الحقائق، ج۱، ص۴۶۴، ج۳، صص۱۲۳۳-۱۲۳۴؛ ابن طاووس، فلاح السائل، ص۱۸۰؛ شهید اول، الاربعون، صص۲۰، ۲۲، ۲۴، ۶۵، جمـ؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۴، صص۳۳، ۵۰، ۶۹، ۱۴۴، جمـ، ج۱۰۵، صص۱۱، ۲۵، ۴۵، جمـ.
- ↑ نکـ: مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۴، صص۳۳، ۶۹، ۱۴۴، ۱۵۷-۱۵۸، جمـ.
- ↑ نکـ: افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۳۳۶؛ قس: طوسی، الخلاف، ج۱، صص۳۲۴-۳۲۵.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۷، صص۱۶۶، ۱۶۸.
- ↑ ابن شهراشوب، معالم العلماء، صص۳۷-۳۸.
- ↑ حرعاملی، امل الآمل، ج۲، ص۷۶.
- ↑ آقابزرگ، الذریعه، ج۱۴، ص۱۱۰، ج۲۰، ۳۰۵.
- ↑ شهید اول، الذکری، ص۱۰.
- ↑ مثلاً رجوع کنید حرعاملی، امل الآمل، ج۲، ص۷۶.
- ↑ نکـ: طوسی، امالی، ج۱، صص۲، ۳۱، جمـ، نیز مقدمه.
- ↑ غروی، الحوزه العلمیه فی النجف الاشرف، ۱۴۱۴ق٬ ص۳۸
- ↑ نجف کانون تشیع، محمود گلابگیر نیک، ص125
- ↑ افندی٬ رياض العلماء و حياض الفضلاء، ۱۴۳۱ق٬ ج۲، ص۲۲
- ↑ مامقانی٬ تنقيح المقال في علم الرجال، ۱۴۳۱ق٬ ج۲۴، ص۲۷۲
- ↑ ابطحی٬ آشنایی با حوزه های علمیه شیعه در طول تاریخ، ۱۳۶۵ش٬ ص۲۷۵
منابع
- آقابزرگ طهرانی، الذریعه.
- همو، مقدمة الغیبه طوسی، تهران، مکتبة نینوی الحدیثة.
- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن.
- ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التاریخ، به کوشش فیصل سامر، بغداد، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
- ابن شهر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
- همو، مناقب آل ابی طالب، قم، چاپخانۀ علمیه.
- ابن طاووس، علی بن موسی، فلاح السائل، تهران، ۱۳۸۲ق.
- ابن فوطی، عبدالرزاق بن احمد، تلخیص مجمع الآداب، به کوشش محمد عبدالقدوی قاسمی، ۱۳۵۹ق/۱۹۴۰م.
- افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
- امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، به کوشش احمد حسینی، بغداد، ۱۳۵۸ق.
- شهید اول، محمد بن مکی، الاربعون حدیثاً، قم، ۱۴۰۷ق.
- همو، ذکری الشیعه احکام الشریعة، سنگی، ۱۲۷۱ق.
- صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی باوفیات، به کوشش رمضان عبدالتواب، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۶۴م.
- طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، ۱۴۰۷ق.
- همو، امالی، بغداد، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م.
- عمادالدین طبری، محمد بن محمد، بشارة المصطفی، نجف، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م.
- کتاب سلیم بن قیس الکوفی، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
- کیذری، محمد بن حسین، حدائق الحقائق، به کوشش عزیزالله عطاردی، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۲ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- منتجب الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، قم، ۱۴۰۴ق.
- حر عاملى، محمد بن حسن، أمل الآمل في علماء جبل عامل، تحقیق سید احمد اشکوری، مكتبة الأندلس، بغداد ، چاپ ۱ ، بی تا.
- ابطحی، حجت موحد٬ آشنایی با حوزه های علمیه شیعه در طول تاریخ، اصفهان، حوزه علمیه اصفهان، چ اول، ۱۳۶۵ش
- حسينى جلالى، محمدرضا، المنهج الرجالي و العمل الرائد في الموسوعة الرجالية لسيد الطائفة آية الله العظمى البروجردى (قدس سره)، قم، بوستان كتاب قم (انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم)، چ۲، ۱۴۲۲ق.
- مامقانى،عبدالله، تنقيح المقال في علم الرجال، بيروت، موسسة آل‌البيت لإحياء التراث، چ۱، ۱۴۳۱ق.
ٰ* افندى، عبدالله بن عيسى بيگ، رياض العلماء و حياض الفضلاء، بيروت ، مؤسسة التاريخ العربي، چ۱، ۱۴۳۱ق.
- غروی، سید محمد، الحوزه العلمیه فی النجف الاشرف، بیروت، دارالاضواء، چ اول، ۱۴۱۴ق
- گلابگیر نیک، محمود٬ نجف کانون تشیع، مشهد، بیناد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، چ اول، ۱۳۸۳شش
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: